Καρκίνος του μαστού: Η σημασία της πρόληψης

Ο καρκίνος του μαστού είναι ο πιο συχνός γυναικείος καρκίνος σε παγκόσμιο επίπεδο.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί η Δρ Μαρία Οικονόμου, MD, MsC, PhDc Μαιευτήρας – Χειρουργός Γυναικολόγος, Εξειδικευμένη στην Υπογονιμότητα & Γυναικολογική Ενδοκρινολογία, μας μιλάει μεταξύ άλλων για τον προληπτικό έλεγχο, τους παράγοντες που έχουν συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού και για το αν οι θεραπείες γονιμότητας έχουν κάποια ισχυρή συσχέτιση με τους γυναικολογικούς καρκίνους.

Σε ποια ηλικία ξεκινά ο προληπτικός έλεγχος και τι περιλαμβάνει;

Ο καρκίνος του μαστού δυστυχώς αποτελεί πλέον μια πολύ συχνή νόσο, η οποία θα εμφανιστεί σε 1 στις 9 γυναίκες. Στην Ελλάδα έχουμε περίπου 4.500 νέα περιστατικά ανά έτος, ενώ παράλληλα οι θάνατοι λόγω αυτής της νόσου ανέρχονται στους 1.600 ανά έτος.
Ευτυχώς η νόσος, όταν διαγνωστεί νωρίς, χωρίς να έχει επεκταθεί σε άλλα όργανα, έχει ποσοστά επιβίωσης περίπου 95%. Ο προληπτικός έλεγχος για τον καρκίνο του μαστού ποικίλλει ανάλογα με την ηλικία της κάθε γυναίκας, ενώ παράλληλα -ανεξαρτήτως ηλικίας- συστήνεται η μηνιαία αυτοεξέταση, η οποία γίνεται ευκολότερα και πιο έγκυρα όταν πραγματοποιείται μετά το τέλος της εμμήνου ρύσεως μεταξύ της 7 ης και 12 ης ημέρας του κύκλου.

Η κλινική εξέταση του μαστού θα πρέπει να γίνεται από τον γυναικολόγο ή από μαστολόγο κάθε 3 χρόνια για γυναίκες 20 έως 35 ετών και κάθε έτος για γυναίκες άνω των 35 ετών. Μεταξύ 35 και 40 ετών, και ιδιαιτέρως σε γυναίκες με πυκνό μαστό, συστήνεται μια μαστογραφία αναφοράς, ενώ μετά τα 40 έτη συστήνεται η ετήσια μαστογραφία ως το κυρίως εργαλείο πρόληψης του καρκίνου του μαστού. Σε γυναίκες με πυκνό μαστό ή με ινοκυστική νόσο συστήνεται επίσης ο συμπληρωματικός έλεγχος με υπερηχογράφημα μαστών, ενώ εάν η μαστογραφία έχει ευρήματα, συστήνεται η εκτίμησή της από εξειδικευμένο μαστολόγο.

Υπάρχουν και άλλα εργαλεία αξιολόγησης του μαστού, όπως η Μαγνητική Τομογραφία, η Ελαστογραφία και η Θερμογραφία μαστών, τα οποία όμως δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται ως ρουτίνα, παρά μόνο μετά από παραπομπή από ειδικό μαστολόγο, ώστε να μπορούν να εκτιμηθούν σωστά και τα αποτελέσματά τους.

Ποιοι παράγοντες θεωρούνται επιβαρυντικοί για την εμφάνιση καρκίνου του μαστού;

Ο καρκίνος του μαστού είναι κατά 70% σποραδική νόσος με τυχαία εμφάνιση, ενώ μόνο το 30% των περιπτώσεων έχει σαφή αιτιολογία. Παρόλα αυτά υπάρχουν παράγοντες οι οποίοι έχουν συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού. Τέτοιοι παράγοντες είναι η μη τεκνοποίηση, η τεκνοποίηση σε ηλικία πέραν των 40 ετών, η μικρή ηλικία εμμηναρχής και η εμμηνόπαυση σε μεγαλύτερη ηλικία η οποία οδηγεί σε παρατεταμένη έκθεση σε οιστρογόνα σε σχέση με τη μέση ηλικία εμμηνόπαυσης. Ένας ακόμα ανεξάρτητος παράγοντας είναι η ηλικία της γυναίκας, αφού είναι γνωστό ότι τα περισσότερα περιστατικά καρκίνου του μαστού εκδηλώνονται σε ηλικίες άνω των 55 ετών.

Ο τρόπος ζωής μας επηρεάζει σημαντικά τις πιθανότητες νόσησης;

Έχει πλέον αποδειχθεί ότι η διατροφή, η άσκηση και ο τρόπος ζωής μπορούν να μειώσουν σημαντικά τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του μαστού. Πιο συγκεκριμένα, μια ισορροπημένη διατροφή πρέπει να περιλαμβάνει φρέσκα φρούτα που είναι πλούσια σε αντιοξειδωτικά και λαχανικά, όπως η ντομάτα η οποία μας προσδίδει λυκοπένιο, το μπρόκολο το οποίο περιέχει σουλφοροφάνη, τροφές που έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε βιταμίνη Α, η κανέλα, το πράσινο τσάι το οποίο έχει υψηλή συγκέντρωση σε πολυφαινόλες, μύρτιλα και μαύρα σμέουρα (μούρα, ρόδι, κεράσια, γλυκοπατάτα και καρότο τα οποία -μαζί με τα πράσινα λαχανικά- έχουν καροτενοειδή και βοηθούν στην πρόληψη του οξειδωτικού στρες και κατά συνέπεια του καρκίνου του μαστού. Παράλληλα, είναι γνωστό ότι τροφές όπως τα λιπαρά ψάρια, τα οποία είναι πλούσια σε Ω3 λιπαρά οξέα, και το αβοκάντο, το οποίο περιέχει ελαϊκό οξύ, ο λιναρόσπορος και οι σπόροι chia είναι επίσης σημαντικοί σύμμαχοι στην πρόληψη της νόσου.

Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει κανείς να αποφεύγει την αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ, την κατανάλωση κορεσμένων λιπαρών οξέων και την πρόσληψη επιπλέον σωματικού βάρους (με στόχο να διατηρεί έναν Δείκτη Μάζας Σώματος κάτω από 30), ενώ συστήνεται η αερόβια σωματική άσκηση τουλάχιστον 2 φορές την εβδομάδα. Ο στόχος αυτών των παρεμβάσεων είναι η μείωση των κυκλοφορόντων λιπαρών οξέων, η αύξηση της ευαισθησίας των κυττάρων μας στην ινσουλίνη, ώστε να ισοσταθμίζεται καλύτερα ο μεταβολισμός της γλυκόζης και η κατά συνέπεια μείωση των κυκλοφορόντων οιστρογόνων τα οποία σχετίζονται με την ανάπτυξη καρκίνου του μαστού.

Πότε μια γυναίκα ανήκει σε ομάδα υψηλού κινδύνου;

Οι ασθενείς οι οποίες βρίσκονται στην ομάδα υψηλού κινδύνου είναι κυρίως γυναίκες με κάποιον από τους κάτωθι παράγοντες κινδύνου:

Ιστορικό άτυπης υπερπλασίας μαστού
Ιστορικό καλοήθων νοσημάτων μαστού ή πυκνών μαστών σε απεικόνιση
Οικογενειακό ιστορικό καρκίνου του μαστού
Ατομικό ή οικογενειακό (γονείς, αδέρφια, θείες) ιστορικό μεταλλάξεων BRCA1/BRCA2
Ατομικό ή οικογενειακό ιστορικό συνδρόμων όπως: Lynch syndrome, Li-Fraumeni syndrome, Cowden’s syndrome, Bannayan-Riley-Ruvalcaba syndrome και ο οικογενής διάχυτου τύπου γαστρικός καρκίνος (FDGC)
Ιστορικό ακτινοθεραπείας στον θώρακα σε παιδική, εφηβική και νεανική ηλικία (10 – 35 έτη) για κακοήθεια
Ιστορικό θεραπείας λεμφώματος Hodgkin.

Υπάρχουν κάποια σημάδια – αλλαγές στους μαστούς, που αν τα παρατηρήσει μια γυναίκα, πρέπει να απευθυνθεί άμεσα στον γυναικολόγο της;

Η πρόληψη του καρκίνου του μαστού, βέβαια, δεν στηρίζεται μόνο στην απεικόνιση αλλά και στην έγκαιρη και έγκυρη αξιολόγηση τυχόν συμπτωμάτων ή ευρημάτων που μπορεί να παρατηρήσει μια ασθενής κατά τη διάρκεια της αυτοεξέτασης ή και σποραδικά στη ζωή της. Συστήνεται η άμεση εκτίμηση από ειδικό (γυναικολόγο ή μαστολόγο) εάν εμφανιστεί κάποια αλλαγή στο στήθος που αφορά έκκριση από τη θηλή (υγρό ή γάλα), εάν παρατηρηθεί νέος πόνος, όγκος, ερυθρότητα ή σκληρία σε σημείο που επιμένει, εάν παρατηρηθεί αλλαγή, ερεθισμός ή εισολκή στη θηλή καθώς και εάν αλλάξει το σχήμα, το μέγεθος ή η σύσταση του δέρματος του μαστού. Επίσης, σημαντική είναι η αξιολόγηση της μασχαλιαίας κοιλότητας και η εκτίμηση από ειδικό εάν παρατηρηθεί ερεθισμός ή ψηλαφητή μάζα σε αυτήν την περιοχή και κυρίως αν αφορά μόνο τη μια πλευρά του σώματος.

Οι γυναίκες με ινοκυστική νόσο στον μαστό έχουν αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του μαστού;

Η ινοκυστική νόσος των μαστών είναι μια καλοήθης πάθηση η οποία σχετίζεται με τις μεταβολές των οιστρογόνων και της προγεστερόνης κατά τη διάρκεια του καταμήνιου κύκλου μιας γυναίκας. Προκαλεί διόγκωση των πόρων των μαστών που κατά συνέπεια οδηγεί σε επώδυνους, εξέρυθρους και οζώδεις μαστούς. Οι πόροι όταν αποφράσσονται δίνουν την εντύπωση κύστεων. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι το φαινόμενο συνήθως αφορά και τους δύο μαστούς, ενώ πιο συχνά εμφανίζεται μετά την ωορρηξία και κορυφώνεται λίγο πριν την έλευση της επόμενης περιόδου.

Λόγω της αυξημένης πυκνότητας και λόγω του σχηματισμού οζιδίων ή και κυστικών σχηματισμών, το στήθος αυτών των γυναικών είναι πολύ δύσκολο να αξιολογηθεί με απλή κλινική εξέταση και είναι δύσκολο να ανιχνευθούν ύποπτες βλάβες χωρίς μαστογραφία.

Επιπρόσθετα, οι ασθενείς αυτές πολύ συχνά λόγω του πόνου που προκαλεί η νόσος αποφεύγουν να προσέλθουν για την προληπτική μαστογραφία ελέγχου και έτσι μπορεί να χαθεί η ευκαιρία για έγκαιρο και έγκυρο εντοπισμό μιας καρκινωματώδους η προ-καρκινωματώδους βλάβης.

Συμπερασματικά, η ινοκυστική νόσος των μαστών δεν αυξάνει τις πιθανότητες ανάπτυξης καρκίνου του μαστού παρά μόνο όταν εντοπιστούν υπερπλαστικά κύτταρα ή κύτταρα με ατυπία σε βιοψία αυτών των κύστεων μαστού. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος της νόσου είναι ο δισταγμός των ασθενών να υποβληθούν σε μαστογραφικό προληπτικό έλεγχο λόγω του πόνου που προκαλεί η πάθηση και η επιδείνωση αυτού κατά τη διάρκεια της μαστογραφίας.

Οι θεραπείες υπογονιμότητας αυξάνουν τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του μαστού;

Οι θεραπείες γονιμότητας έχουν υπάρξει αντικείμενο εκτεταμένης έρευνας ως προς το εάν έχουν κάποια επίπτωση στο σχηματισμό γυναικολογικών καρκίνων, ιδίως τα τελευταία χρόνια που η χρήση τους έχει γίνει τόσο ευρέως διαδεδομένη. Πολλές ασθενείς αλλά και ερευνητές έχουν αναρωτηθεί εάν η αυξημένη συγκέντρωση ορμονών στο σώμα, ακόμα και για σύντομο χρονικό διάστημα, μπορεί να προκαλέσει καρκίνο στον μαστό, τη μήτρα, τον τράχηλο ή και τις ωοθήκες. Πρόσφατα δεδομένα ανέδειξαν ότι γυναίκες οι οποίες είχαν υποβληθεί σε 6 ή και λιγότερους κύκλους εξωσωματικής γονιμοποίησης δεν είχαν κανέναν επιπλέον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του μαστού. Παράλληλα, όταν εξετάστηκε ξεχωριστά ο κίνδυνος ανάπτυξης τη νόσου σε βάθος 10ετίας σε σχέση με φάρμακα όπως η προγεστερόνη, η κλομιφαίνη, οι γοναδοτροφίνες, η β χοριακή γοναδοτροπίνη και άλλα φάρμακα υπογονιμότητας δεν βρέθηκε καμία ισχυρή συσχέτιση.

Αξίζει να σημειωθεί ότι μια μεγάλη ανασκόπηση που δημοσιεύτηκε το 2021 στο περιοδικό Fertility Sterility, και η οποία αφορούσε 1.8 εκατομμύρια γυναίκες, σε βάθος 27 ετών, που είχαν υποβληθεί σε θεραπείες υπογονιμότητας, δεν ανέδειξε καμία συσχέτιση με τις τεχνικές και τα φάρμακα υπογονιμότητας σε σχέση με τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του μαστού.

Τέλος, είναι πολύ σημαντικό να ενημερωθεί κάθε ασθενής με νεοδιαγνωσθείσα κακοήθεια στον μαστό που πρόκειται να λάβει χημειοθεραπεία, ότι υπάρχουν πλέον ειδικά πρωτόκολλα διατήρησης της γονιμότητάς της τα οποία είναι ασφαλή και δεν αυξάνουν τον κίνδυνο εξάπλωσης ή υποτροπής της νόσου, ενώ παράλληλα προστατεύουν από την απώλεια της γονιμότητας λόγω της χημειοθεραπείας. Η Ευρωπαϊκή Εταιρεία Υπογονιμότητας ESHRE συστήνει την κατάψυξη ωαρίων ή εμβρύων πριν τη λήψη χημειοθεραπείας για αυτές τις ασθενείς με εξειδικευμένα πρωτόκολλα τα οποία είναι ασφαλή και μας επιτρέπουν να χαρίσουμε σε αυτές τις ασθενείς τη δυνατότητα να τεκνοποιήσουν μετά το πέρας της θεραπείας τους για τη νόσο του μαστού.